جلسه ۷ احکام حروف: ادغام و نون ساکنه
آموزش تجوید سطح ۲
توسط استاد: سید محسن موسوی بلده
جلسه ۷ احکام حروف: ادغام و نون ساکنه
احکام حروف
* ادغام
در لغت: «به معنای داخل نمودن و درهم آمیختن است.»
و در اصطلاح تجوید عبارت است از: «حذف حرف ساکن و مشدّد نمودن حرف بعد.»
مثال:
اذْهَبْ بِکِتابی (خوانده میشود) إِذْهَبَّکِتابی
یدرِکُکُمْ (خوانده میشود) یُدْرِکُّم
به روایت حفص از عاصم ادغام سه نوع است ۱. متماثلین؛ ۲ متجانسین؛ ۳. متقاربین.
- ادغام متماثلین ادغام دو حرف را گویند که عیناً مثل هم باشند؛
مانند ادغام: «ب» در «ب» و یا «ک» در «ک» و…
به طور کلی هر حرف که ساکن شود در حرف بعدی، اگر مثل خودش باشد ادغام میشود؛
مثال: قَدْ دَخَلُوا – قُلْ لَهُم – آوَوْا وَ نَصَرُوا
- ادغام متجانسین ادغام دو حرف را گویند که فقط مخرجشان یکی باشد (دو همجنس).
مانند ادغام: «ب – م» و «ت – د – ط» و «ث – ذ – ظ».
در روایت حفص این نوع ادغام فقط در موارد زیر انجام میشود:
- «ب – م» (تنها مورد آن در سوره هود آیه ۴۲ است)
- «ت – د – ط» دو به دو در یکدیگر.
- «ث – ذ – ظ» دو به دو در یکدیگر.
مثال: أَرکَبْ مَعَنا (أرکَمَّعنَا) – أثقَلَتْ دَعَوا اللهَ (أَتْقَلَدَّعَوا الله ) – قالَتْ طَائِفَهً (قالَطَّائِفَهٌ) – بَسَطْتَ (بَسَتَّ با حفظ پر حجمی طاء) – قَد تَبَیَّنَ (قَتَّبَیَّنَ) – یَلْهَثْ ذَلِکَ (یَلهَذَّلِکَ) – اِذْ ظَلَمُوا (إِظَّلَمُوا)
- ادغام متقاربین ادغام دو حرف را گویند که مخرجشان بسیار به هم نزدیک باشد و یا در صفات ویژه خود مشترک باشند. (دو حرف نزدیک به هم)
حَفص، راوى عاصم فقط در موارد زیر ادغام متقاربین دارد.
- «ق» در «ک» مثال: اَلَمْ نَخْلُقُکُم (اَلَمْ نَخْلُکُّم)
- «ل» در «ر» مثال: قُلْ رَبِّی (قُرَّبَی)
* نون ساکنه
الف) اظهار
در لغت: «به معنای ظاهر نمودن است.»
در تجوید عبارت است از: «اداء حرف از مخرجش بدون هیچ گونه دخل و تصرف»
هرگاه نون ساکنه به شش حرف حلقی برسد «اظهار» میشود.
حروف حلقی عبارت اند از: «ء»، «ه»، «ع»، «ح»، «غ»، «خ».
نکته: نون ساکنه در حال اظهار نباید حرکت پیدا کند یا روی آن مکث طولانی صورت گیرد.
مثال:
حرف «همزه»: ینأون – من أمرهم کلاٌ آمن
حرف «ه»: منهم – إن هُوَ – طریقاً هدى
حرف «ع»: أنعَمتَ – مَن عَمِلَ – سمیعٌ علیم
حرف «ح»: تَنحتون – فَمَن حَجَّ – حکیمٌ حمید
حرف «غ»: فَصَیَنغِضون – من غل- قولاً غیراً
حرف «خ»: المُنخَنِقَه – مِن خَیر – حکیمٌ خبیر
ب) ادغام
نون ساکنه در شش حرف «یَرمَلون» ادغام میشود. (نون حذف و حرف یرملون مشدّد میگردد.)
حروف یرملون عبارت اند از: ی -ر – م – ل – و – ن (که در مجموع این کلمه را تشکیل داده اند.)
باید توجه کرد که ادغام نون در چهار حرف «یمون» همراه با غُنّه (مع الغنّه) و در دو حرف «ل-ر» بدون غنّه است (بلا غنّه).
غنّه صوتی را گویند که از فضای بینی (خیشوم) خارج شود. اصولاً دو حرف نون و میم دارای صفت ذاتی غنه هستند که در برخی موارد این صفت را در احکام متعددِ خود، به صورت ویژه بروز میدهند.
ادغام نون در دو حرف «ل-ر» بدون غنه و کشش اضافی و در حد یک تشدید معمولی صورت میگیرد.
موارد استثناء:
- در چهار کلمه «دُنْیا – بُنیان – قِنوان – صنوان» ادغام صورت نمی گیرد و نون اظهار میشود. جالب این که در زبان فارسی نیز نون و حروف یرملون در داخل یک کلمه ادغام نمیشود؛ مانند: عنوان – دنیا و …
- در دو مورد (یس * وَ الْقُرْآنِ الحَکیم) و (ن * وَ القَلَمِ وَ ما یسطرون) در صورت وصل حرف مقطعه به آیه نون ادغام نمیشود و اظهار میگردد.
- در عبارت (مَنْ راق) نیز نون ساکنه ادغام نمیشود؛ بلکه به صورت اظهار همراه با قطع کوتاه مدت صوت «سکت» اداء می گردد.
ج) اقلاب
در لغت: «به معنای دگرگون کردن و تبدیل نمودن است.»
در اصطلاح تجوید، «تبدیل نون به میم را اقلاب گویند.»
این حکم وقتی «نون» به «ب»، برسد صورت میگیرد؛ مثل: مِنْ بَعدِ (مِمْ بَعدِ.)
نکات مهم:
- دقت کنید میم ایجاد شده باید از فضای بینی (غنّه) و همراه با دو حرکت کشش اداء شود.
- در اقلاب نون ساکن، باید بین دو لب کمی فاصله باشد دو لب کاملاً منطبق نمیشوند.
تمرین:
مُنبَثاً – أَنْبِیاءُ – مِنْ بُطُونِ – أَمَداً بَعِیدًا
د) اخفاء
در لغت: «به معنای پنهان کردن است.»
در تجوید عبارت است از: «اداء حرف در حالتی بین اظهار و ادغام.»
نون ساکنه نزد مابقی حروف اخفاء میشود به این ترتیب که نون در حالتی بین اظهار و ادغام بدون این که از مخرج خود اداء شود، همراه غنه و بدون تشدید حرف مابقی خوانده میشود.
یعنی سر زبان به محل خروج نون نمیچسبد و صورت صوتی از بینی خارج میگردد و این حالت به اندازه دو حرکت امتداد می یابد و سپس حرف مابقی تلفظ میشود.
اخفاء نون نزد هر حرف باید هم شأن آن حرف باشد؛ بدین معنا که اگر حرف مابقی از حروف استعلاء باشد اخفاء نیز مانند آن حرف تفخیم میگردد و در غیر این صورت ترقیق میشود.
تمرین:
أنتم-من ثمره – لکلٍ جعلنا-عندهم-من ذریه- نفساً زکیه- إنسان-مِن شَرِّ- ریحاً صرصراً – منضود – من طین – ظلاً ظلیلاً – أنفسهم- من قبل- قولاً کریما
موفق باشید!
مرکز حفظ قرآن کریم و نهج البلاغه
سلام
بسیار عالی
با سلام و احترام و تشکر از حسن نظر شما