حکمت شماره ۹۰: شناخت عالم آگاه

فقیه کامل:
امام(علیه السلام) در حقیقت در این کلام پربار خود مسئله تعادل خوف و رجا را به صورت جدیدى مطرح مى کند و مى فرماید: «فقیه و بصیر در دین در حدّ کمال کسى است که مردم را از رحمت الهى نومید نکند و از لطف او مأیوس نسازد و از مجازات هاى او ایمن ننماید»; (الْفَقِیهُ کُلُّ الْفَقِیهِ مَنْ لَمْ یُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ، وَلَمْ یُؤْیِسْهُمْ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ، وَلَمْ یُؤْمِنْهُمْ مِنْ مَکْرِ اللَّهِ).
منظور از «فقیه» در این کلام حکمت آمیز فقیهِ اصطلاحى یعنى عالم به احکام فرعیه دین نیست، بلکه فقیهِ به معناى لغوى و به معناى وسیع کلمه است یعنى عالم دینى و «کُلُّ الْفَقیه» به معناى عالم کامل از هر جهت است.
تعبیرات سه گانه اى که امام(علیه السلام) در این گفتار حکیمانه خود به کار برده در واقع از آیات قرآن گرفته شده است: جمله «مَنْ لَمْ یُقَنِّطِ النّاسَ مِنْ رَحْمَهِ اللّهِ; کسى که مردم را از رحمت الهى مأیوس نکند» برگرفته از این آیه است: «(قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ); اى بندگانى که راه اسراف به خود را درپیش گرفته اید و مرتکب گناهان شده اید از رحمت خداوند مأیوس نشوید، چرا که او همه گناهان (توبه کنندگان) را به یقین او آمرزنده مهربان است».(۱)
و جمله «وَلَمْ یُؤیِسْهُمْ مِنْ رَحْمَهَ اللّهِ» بر گرفته از کلام یعقوب است که به فرزندان خود مى گوید: «(اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخیهِ وَلا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ); بروید و در جستجوى یوسف و برادرش باشید و از رحمت الهى مأیوس نشوید چون از رحمت الهى جز قوم کافر مأیوس نمى شوند».(۲)
جمله سوم بر گرفته از این آیه شریفه است که مى فرماید: «(أَفَأَمِنُوا مَکْرَ اللّهِ فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ); آیا آنها از مجازات الهى خود را در امان دیدند (مکر در این گونه موارد به معناى عذاب غافلگیرانه است) و تنها جمعیت زیانکاران خود را از عذاب الهى در امان مى دانند».(۳)
در این که چه تفاوتى میان جمله اول و دوم است که هر دو سخن از امیدوارى به رحمت خدا مى گوید بعضى از شارحان نهج البلاغه گفته اند: جمله نخست اشاره به رحمت خدا در قیامت و جمله دوم اشاره به رحمت الهى در دنیاست. (همان گونه که در داستان یعقوب و یوسف آمده است).(۴)
*****
نکته:
دو بال خوف و رجا:
همیشه براى رسیدن به مقصد باید از دو نیرو استفاده کرد: نیروى محرک و نیروى باز دارنده; به کمک نیروى محرک، حرکت آغاز مى شود و هرچه قوى تر باشد سرعت بیشترى به خود مى گیرد; اما نیروى باز دارنده براى حفظ تعادل و پیشگیرى از خطرات مخصوصاً در مسیرهاى پرخطر ضرورت دارد. آنچه به طور ساده در اتومبیل ها مى بینیم در وجود پیچیده انسان نیز حاکم است. انسان براى کمال و قرب الى الله آفریده شده و انگیزه هاى لازم در درون و بیرون وجودش به وسیله انبیا و اولیا و تعلیمان آسمانى آماده شده است. از سوى دیگر هواى نفس و وسوسه هاى شیطانى او را پیوسته به خود مشغول مى دارد تا از مسیر منحرف گردد یا در پرتگاه سقوط کند. نیروى بازدارنده براى یپشگیرى از این خطرات است. همه پیامبران بشیر و نذیر بودند و همه کسانى که خط آنها را ادامه مى دهند نیز از این دو امر برخوردارند. این همان مسئله خوف و رجاست که به عنوان دو بال براى پرواز در آسمان سعادت و قرب الى الله معرفى شده و حتى در روایات تصریح شده است که هیچ یک از این دو نباید بر دیگرى فزونى یابد، زیرا اگر خوف، فزونى یابد انسان به سوى یأس کشیده مى شود و آدم مأیوس گرفتار انواع گناهان خواهد شد، زیرا فکر مى کند کار از کار گذشته و پرهیز از گناه و انجام طاعات نتیجه اى ندارد. به عکس، اگر امید او فزونى یابد نسبت به ارتکاب گناهان بى تفاوت مى گردد.
در روایتى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله) مى خوانیم: «لَوْ تَعْلَمُونَ قَدْرَ رَحْمَهَ اللهِ لاتَکِلْتُمْ عَلَیْها وَما عَمِلْتُمْ إلاّ قَلیلاً وَلَوْ تَعْلَمُونَ قَدْرَ غَضَبِ اللّهِ لِظَنَنْتُمْ بِأنْ لا تَنْجُوا; اگر اندازه رحمت الهى را مى دانستید چنان بر آن تکیه مى کردید که هیچ عمل خوبى جز به مقدار کم انجام نمى دادید و اگر اندازه غضب الهى را مى دانستید گمان مى کردید که هرگز راه نجاتى براى شما نیست».(۵)
در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که مى فرمود: پدرم مى گفت: «إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْد مُؤْمِن إِلاَّ وَفِی قَلْبِهِ نُورَانِ نُورُ خِیفَه وَنُورُ رَجَاء لَوْ وُزِنَ هَذَا لَمْ یَزِدْ عَلَى هَذَا وَلَوْ وُزِنَ هَذَا لَمْ یَزِدْ عَلَى هَذَا; هیچ بنده مؤمنى نیست مگر این که در قلب او دو نور است: نور خوف و نور رجا; اگر این را وزن کنند چیزى فزون بر آن ندارد و اگر آن را وزن کنند چیزى فزون بر این ندارد».(۶)
در حدیث دیگرى که در غررالحکم از امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده است مى خوانیم: «خَفْ رَبَّکَ خَوْفاً یَشْغَلُکَ عَنْ رَجَائِهِ وَارْجُهْ رَجَاءَ مَنْ لاَ یَأْمَنُ خَوْفَهُ; چنان از پروردگارت خائف باش که تو را از رجا باز دارد و چنان به او امیدوار باش که تو را از خوف باز ندارد».(۷)
به همین دلیل در تمام جوانب بشرى در کنار تشویق تنبیه و در کنار تنبیه تشویق است.
بر همین اساس در کلام حکمت آمیز بالا فقیه واقعى و کامل کسى شمرده شده که نه مردم را از رحمت خدا مأیوس دارد و نه آنها را از مجازات الهى ایمن سازد.
*****
پی نوشت:
(۱). زمر، آیه ۵۳.
(۲). یوسف، آیه ۸۷.
(۳). اعراف، آیه ۹۹.
(۴). توضیح نهج البلاغه، ج ۴، ص ۳۰۰.
(۵). کنز العمال، ح ۵۸۹۴.
(۶). کافى، ج ۳، ص ۶۷، ح ۱.
(۷). غررالحکم، ص ۱۹۱، ح ۳۷۱۳.

• برگرفته از کتاب پیام امام امیرالمومنین(ع) شرح آیت الله مکارم شیرازی بر نهج البلاغه.